Για την ανατολή και την διδασκαλία του Βούδα, η αθανασία της ψυχής επιτυγχάνεται με την Νιρβάνα. Η Νιρβάνα είναι μία λέξη σανσκριτική που σημαίνει: "σβέση φλόγας" και κυριαρχεί στις διδασκαλίες του Βουδισμού και του Τζαϊνισμού. Χαρακτηρίζει μια κατάσταση που επιτυγχάνεται με εξάσκηση και εξαλείφει το κύκλο της μετενσάρκωσης και των αναγεννήσεων του ανθρώπου. Η νιρβάνα διαπιστώνεται με μία υπεφυσική αφύπνιση ή φώτιση (μπόντι), με την οποία όλα τα στοιχεία της αιώνιας ύπαρξης φαίνονται καθορισμένα. Το εγώ αποκαλύπτεται ως μία απατηλή συνένωση πέντε ομάδων ψυχο-μορφικών στοιχείων (σκάντα). Στον αρχέγονο Βουδισμό, η νιρβάνα ισοδυναμούσε κυρίως με την εκμηδένιση και την εξαφάνιση του πόνου (ντούχκα) που είναι συνδεδεμένος με την επίγεια ζωή των αισθητών αντιλήψεων, της επιθυμίας (κάμα) και της δίψας (τρίσνα) της εμπειρίας.
Στο βουδισμό μαχαγιάνα η νιρβάνα είναι μια απόλυτη κατάσταση, στην οποία το αρχέγονο φως της Συνείδησης (πραμπασβάρα-τσίττα) μοιάζει να έχει προέλθει από το κενό (σούνια), πέρα από τη διαφοροποίηση του είναι και του μη είναι. Η νιρβάνα αποτελεί το αποκορύφωμα του διαλογισμού αλλά θεωρείται μια αρκετά αφηρημένη και αμφίσημη έννοια, για την οποία οι βουδιστές του ρεύματος μαχαγιάνα πρεσβεύουν ότι γίνεται κατανοητή μόνο όταν βιωθεί (βιωματικά).
Σύμφωνα με το φιλοσοφικό λεξικό του Ανδρούτσου η νιρβάνα χαρακτηρίζει τη βουδιστική απάρνηση κάθε εγκόσμιας επιθυμίας, παντός γήινου, και κατά συνέπεια αποτελεί την εξαφάνιση αυτού του ανθρώπου στο μηδέν δια της οποίας και επέρχεται η απολύτρωση από τα δεινά της ζωής και του κόσμου.
Γιατί όμως να πάμε στις ανατολικές τέχνες όταν στην Ελλάδα διαθέτουμε μία ολοκληρωμένη διδασκαλία από την αρχαιότητα ως σήμερα ;
Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία ο «Τίμαιος» του Πλάτωνα μας μιλάει περί θνητού και αθάνατου με τον τρόπο που το κατανοούσαν οι αρχαίοι μας φιλόσοφοι της Πυθαγόρειας σχολής, περί θεραπείας και αγωγής της ψυχής ώστε κάποιος να μπορεί να συμμετέχει στο θείο και στην αθανασία (κεφάλαιο XLIII) διαμέσου της ευδαιμονίας. Ο Τίμαιος αναφέρει στους συνομιλητές του Σωκράτη και Κριτία, ότι εκείνος ο οποίος δαπανάται στις επιθυμίες ή στις φιλονικίες και γενικώς καταπονείται με υπερβολή, τότε σε αυτό εξ ανάγκης γεννούνται γνώμες οι οποίες είναι θνητές, και τίποτα θνητό δεν λείπει απ' αυτόν, διότι μόνον το θνητό μέρος του έχει θρέψη. Συνεπώς φανερώνεται ξεκάθαρα ότι η σωστή χρήση του μέτρου είναι ζωτικής σημασίας, ενώ δεν καταδικάζει τις επιθυμίες αλλά θεωρεί ότι η υπερβολή οδηγεί σε ασυμμετρία θρέψης μεταξύ θνητού και θείου στοιχείου. Ο Τίμαιος μας πληροφορεί επίσης ότι εκείνος, που παραδόθηκε στην φιλομάθεια και στην κατανόηση της αληθείας, και από τις δυνάμεις του αυτές προ πάντων έχει γυμνάσει περισσότερο, τότε είναι απολύτως αναγκαίο αυτός να κατανοεί πράγματα αθάνατα και θεία. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο Πλάτωνας διατύπωσε το περίφημο "Σοφία πάντων κάλλιστον, η δε αμάθεια πάντων κάκιστον" όχι τυχαία, αφού είχε στο μυαλό του τη παραπάνω φιλοσοφία, θεωρώντας ότι η φιλομάθεια και η αναζήτηση της αλήθειας θρέφει την ψυχή με αποτέλεσμα ο άνθρωπος να κατανοεί τα αθάντα και θεία που διέπουν το σύμπαν. Η συμμετρία μεταξύ θνητού και αθάνατου στοιχείου τελειοποιεί λοιπόν τον άνθρωπο ο οποίος δύναται να φθάσει την θεία αλήθεια όσο μπορεί…αφού η ανθρώπινη φύση δύναται να μετάσχει της αθανασίας. Το αποτέλεσμα για τον Τίμαιο ήταν κανένα μέρος της αθανασίας να μην λείπει εις αυτόν τον άνθρωπο που πάντοτε υπηρετεί το θείο και το διατηρεί σε τάξηκαι τιμά την ψυχή που βρίσκεται μέσα του κάνοντας τον να έχει ευδαιμονία. Μας το λέει αυτό για να μας δείξει ότι η ευδαιμονία της ψυχής είναι μία κατάσταση όπου μετέχει η ανθρώπινη φύση της αθανασίας, δηλαδή του αθάνατου θείου στοιχείου. Ενώ στη συνέχεια μας λέει ότι όπως το σώμα έχει ανάγκη από καλή τροφή για να αναπτυχθεί, έτσι κατά την ίδια αναλογία και η ψυχή έχει ανάγκη τη σωστή τροφή που είναι τα διανοήματα της ψυχής που προκύπτουν φυσικά κατά την διαδικασία της αναζήτησης της αλήθειας και της φιλομάθειας όπως είδαμε. Για τον Τίμαιο η θεραπεία όλων είναι μία πάντα, να δίνουμε τις κατάλληλες τροφές και κινήσεις είτε στο σώμα είτε στην ψυχή, ενώ ως συγγενείς κινήσεις ορίζει τα "διανοήματα του παντός και οι περιφορές αυτού".Εντυπωσιακότατη πάντα η αρχαία Ελληνική φιλοσοφία όμως τώρα δημιουργείται το ερώτημα, γιατί να εμμείνουμε σε αυτή και να μην λάβουμε υπόψη μας την Ορθόδοξη διδασκαλία ως φυσικό απόγονο της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας εν ζωή ;
Στην παράδοση της Ορθόδοξης εκκλησίας οι άγιοι Πατέρες αναφέρουν ότι μπορούμε να επιτύχουμε την Θεώση η οποία είναι το δώρο του Θεού. Αναφέρουν ότι στην Ορθοδοξία "πάσχουμε" την θέωση, ενώ λέμε ότι ο Θεός ενεργεί αυτή. Η διδασκαλία των Πατέρων αναφέρει ότι η ψυχή διακρίνεται στο λογιστικό και παθητικό μέρος, το οποίο περιέχει το θυμοειδές και το επιθυμητικό (περίπου κατά τον ίδιο τρόπο που την περιγράφει ο φιλόσοφος Πλάτωνας). Στο λογιστικό περιέχονται οι λογικές ενέργειες της ψυχής, δηλαδή οι λογισμοί και οι σκέψεις. Στο θυμοειδές είναι τα συναισθήματα δηλαδή η αγάπη το μίσος κτλ Ενώ στο επιθυμητικό είναι οι καλές επιθυμίες των αρετών και οι κακές επιθυμίες των ηδονών (φιλαυτία, απολαύσεις κτλ). Αν αυτά τα τρία μέρη της ψυχής δεν καθαριστούν, τότε δεν μπορεί η ψυχή να είναι κατάλληλη για την Χάρη του Θεού και την είσοδο στην Αιωνιότητα. Το θυμοειδές ενισχύεται με την αγάπη. Το λογιστικό ενισχύεται από την συνεχή τήρηση του νου μακριά από τις κακές σκέψεις. Τέλος το Επιθυμητικό ενισχύεται με την εγκράτεια.
Οι προϋποθέσεις για την είσοδο της ψυχής στην αιώνια Βασιλεία του Θεού κατά την Ορθοδοξία είναι οι εξής:
Πρώτη είναι η ταπείνωση (το αντίθετο δηλαδή της υπερηφάνειας) χωρίς την οποία ο άνθρωπος δεν μπορεί να φτάσει το θείο στοιχείο. Ο άνθρωπος δηλαδή πρέπει να είναι προσγειωμένος. Σύμφωνα με τους Άγιους Πατέρες όσο ο άνθρωπος ζει εγωκεντρικά και ανθρωποκεντρικά δεν μπορεί να αυτοτελειωθεί. Η θέωση οφείλεται στην αναγνώριση ότι κάθε αγαθό έχει πηγή τον αγαθό Θεό. Ο Εγωισμός για τους Πατέρες δεν μπορεί να οδηγήσει στην θέωση, όπως συμβαίνει με όλα τα ανθρωπιστικά (ουμανιστικά) μοντέλα. Η Ορθοδοξία είναι ένα θεανθρωποκεντικό σύστημα με Κύριο τον Ιησού Χριστό. Η αρχή λοιπόν αυτής της Οδού είναι η αναγνώριση ότι η Σωτηρία είναι στον Δημιουργό μας και όχι σε εμάς, συνεπώς οδηγούμαστε στην απάρνηση της εγωκεντρικής σκέψης, μέσα από μία διαρκώς ταπεινή θέση, η οποία αντλεί την δύναμη της από την Χάρη του ίδιου του Θεού. Από όλους τους καρπούς της ταπείνωσης ο μεγαλύτερος καρπός είναι η αγάπη, γιαυτό αν ο Χριστιανός αποκτήσει πραγματική αγάπη τότε έχει όλες τις αρετές. Αντιθέτως η φιλαυτία είναι η βάση για όλες τις κακίες.
Δεύτερη είναι η άσκηση ή "Πράξης" που σύμφωνα με τους πατέρες έχει στάδια. Εξασκούμαστε στην μετάνοια των σφαλμάτων της ζωής μας, με πολύ υπομονή και αγώνα και με αυτό το τρόπο καθαρίζουμε από τα πάθη. Η Ορθόδοξη εκκλησία κατά τους πατέρες αν παύσει να είναι ασκητική τότε παύει να είναι Ορθόδοξη και παύει να μετέχει της Θείας Χάρης. Ο πιστός καλλιεργείται πνευματικά, όπως ο αγρός, ώστε να μπορεί να καρποφορεί ο σπόρος του Λόγου του Θεού. Αν δεν καθαριστείς από τα πάθη, πως θα μετανοήσεις και πως θα αποκτήσεις τις αρετές ; Ο Κύριος είπε ότι «ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ βιάζεται καὶ οἱ βιασταὶ ἁρπάζουσιν αὐτήν». (Ματθ. ια´ 12). Όλα αυτά στο σύνολο τους αγιάζουν με την προσευχή προς τον Θεό. Οι καρποί της συνεχούς άσκησης και πράξης είναι η απόκτηση της εγκράτειας που οδηγεί στην ομοίωση με τους αγγέλους. Αντιθέτως η ακράτεια και η φιληδονία μας οδηγεί στην ομοίωση με τα ζώα.
Τρίτη προϋπόθεση για την είσοδο στην αιωνιότητα είναι η νοερά προσευχή και συμμετοχή στα άγια Μυστήρια. Τα άγια μυστήρια στα οποία πρέπει να συμμετέχει ο άνθρωπος με όλη του την πίστη είναι το άγιο Βάπτισμα το Χρίσμα, η εξομολόγηση, η Θεία ευχαριστία κτλ. Η νοερά προσευχή ή καρδιακή όπως λέγεται, είναι το «Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ἐλέησόν με τὸν ἁμαρτωλόν», είναι η προσευχή του Αγίου Όρους. Είναι η απλή ανθρώπινη παράκληση προς τον Κύριο που μας κάνει να συγκεντρωνόμαστε και να μην μας απασχολεί τίποτα, ούτε καλό ούτε κακό. Η καρδιακή προσευχή είναι ολόκληρη επιστήμη, ιερή τέχνη που περιγράφεται στην Φιλοκαλία και σε πολλά συγγράμματα των Πατέρων.
Όταν λοιπόν ο Χριστιανός προσεύχεται νοερά σε συμφωνία με τις άγιες εντολές, συμμετέχοντας στα μυστήρια και έχοντας ταπεινότητα και εγκράτεια που του εξασφαλίζει πνευματική καθαρότητα, τότε αξιώνεται βεβαίως με την εμπειρία της θείας Χάριτος και αρχίζει να γεύεται την γλυκύτητα της κοινωνίας του Θεού και το «γεύσασθε καὶ ἴδετε ὅτι Χρηστὸς ὁ Κύριος» (Ψαλμ. λγ´ 9), δηλαδή την πρόγευση της αιώνιας ζωής σε αυτό το κόσμο.
Οι προϋποθέσεις για την είσοδο της ψυχής στην αιώνια Βασιλεία του Θεού κατά την Ορθοδοξία είναι οι εξής:
Πρώτη είναι η ταπείνωση (το αντίθετο δηλαδή της υπερηφάνειας) χωρίς την οποία ο άνθρωπος δεν μπορεί να φτάσει το θείο στοιχείο. Ο άνθρωπος δηλαδή πρέπει να είναι προσγειωμένος. Σύμφωνα με τους Άγιους Πατέρες όσο ο άνθρωπος ζει εγωκεντρικά και ανθρωποκεντρικά δεν μπορεί να αυτοτελειωθεί. Η θέωση οφείλεται στην αναγνώριση ότι κάθε αγαθό έχει πηγή τον αγαθό Θεό. Ο Εγωισμός για τους Πατέρες δεν μπορεί να οδηγήσει στην θέωση, όπως συμβαίνει με όλα τα ανθρωπιστικά (ουμανιστικά) μοντέλα. Η Ορθοδοξία είναι ένα θεανθρωποκεντικό σύστημα με Κύριο τον Ιησού Χριστό. Η αρχή λοιπόν αυτής της Οδού είναι η αναγνώριση ότι η Σωτηρία είναι στον Δημιουργό μας και όχι σε εμάς, συνεπώς οδηγούμαστε στην απάρνηση της εγωκεντρικής σκέψης, μέσα από μία διαρκώς ταπεινή θέση, η οποία αντλεί την δύναμη της από την Χάρη του ίδιου του Θεού. Από όλους τους καρπούς της ταπείνωσης ο μεγαλύτερος καρπός είναι η αγάπη, γιαυτό αν ο Χριστιανός αποκτήσει πραγματική αγάπη τότε έχει όλες τις αρετές. Αντιθέτως η φιλαυτία είναι η βάση για όλες τις κακίες.
Δεύτερη είναι η άσκηση ή "Πράξης" που σύμφωνα με τους πατέρες έχει στάδια. Εξασκούμαστε στην μετάνοια των σφαλμάτων της ζωής μας, με πολύ υπομονή και αγώνα και με αυτό το τρόπο καθαρίζουμε από τα πάθη. Η Ορθόδοξη εκκλησία κατά τους πατέρες αν παύσει να είναι ασκητική τότε παύει να είναι Ορθόδοξη και παύει να μετέχει της Θείας Χάρης. Ο πιστός καλλιεργείται πνευματικά, όπως ο αγρός, ώστε να μπορεί να καρποφορεί ο σπόρος του Λόγου του Θεού. Αν δεν καθαριστείς από τα πάθη, πως θα μετανοήσεις και πως θα αποκτήσεις τις αρετές ; Ο Κύριος είπε ότι «ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ βιάζεται καὶ οἱ βιασταὶ ἁρπάζουσιν αὐτήν». (Ματθ. ια´ 12). Όλα αυτά στο σύνολο τους αγιάζουν με την προσευχή προς τον Θεό. Οι καρποί της συνεχούς άσκησης και πράξης είναι η απόκτηση της εγκράτειας που οδηγεί στην ομοίωση με τους αγγέλους. Αντιθέτως η ακράτεια και η φιληδονία μας οδηγεί στην ομοίωση με τα ζώα.
Τρίτη προϋπόθεση για την είσοδο στην αιωνιότητα είναι η νοερά προσευχή και συμμετοχή στα άγια Μυστήρια. Τα άγια μυστήρια στα οποία πρέπει να συμμετέχει ο άνθρωπος με όλη του την πίστη είναι το άγιο Βάπτισμα το Χρίσμα, η εξομολόγηση, η Θεία ευχαριστία κτλ. Η νοερά προσευχή ή καρδιακή όπως λέγεται, είναι το «Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ἐλέησόν με τὸν ἁμαρτωλόν», είναι η προσευχή του Αγίου Όρους. Είναι η απλή ανθρώπινη παράκληση προς τον Κύριο που μας κάνει να συγκεντρωνόμαστε και να μην μας απασχολεί τίποτα, ούτε καλό ούτε κακό. Η καρδιακή προσευχή είναι ολόκληρη επιστήμη, ιερή τέχνη που περιγράφεται στην Φιλοκαλία και σε πολλά συγγράμματα των Πατέρων.
Όταν λοιπόν ο Χριστιανός προσεύχεται νοερά σε συμφωνία με τις άγιες εντολές, συμμετέχοντας στα μυστήρια και έχοντας ταπεινότητα και εγκράτεια που του εξασφαλίζει πνευματική καθαρότητα, τότε αξιώνεται βεβαίως με την εμπειρία της θείας Χάριτος και αρχίζει να γεύεται την γλυκύτητα της κοινωνίας του Θεού και το «γεύσασθε καὶ ἴδετε ὅτι Χρηστὸς ὁ Κύριος» (Ψαλμ. λγ´ 9), δηλαδή την πρόγευση της αιώνιας ζωής σε αυτό το κόσμο.
