Γράφει ο KANNAΒΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ
Ο πρώτος ανιδιοτελής εθελοντής, σύμφωνα με τον ελληνικό μύθο, ήταν ο Προμηθέας, ο τιτάνας που έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την έδωσε στους ανθρώπους και μαζί τους χάρισε τη γνώση και τις τέχνες. Ο Δίας, ως πατέρας και αρχηγός των θεών, τον τιμώρησε, στέλνοντας τον Ήφαιστο να τον σταυρώσει στον Καύκασο, κρατώντας τον εκεί καρφωμένο σ’ ένα βράχο.
Αιώνες μετά, σύμφωνα πάλι με έναν άλλο μύθο της ελληνικής μυθολογίας, ένας άλλος μεγάλος εθελοντής, ο ημίθεος Ηρακλής θα τον απελευθερώσει.
Το μύθο αυτό τον ανέδειξε, ως γνωστόν, ο μεγάλος Έλληνας τραγικός ποιητής Αισχύλος, στην τριλογία του «Προμηθέας δεσμώτης», «Προμηθέας λυόμενος» και «Προμηθέας πυρφόρος» και μπορούμε να θεωρήσουμε πως συμβολίζει ότι η θεμελιακή πηγή της γνώσης οφείλεται στον εθελοντισμό και στην ανιδιοτέλεια που απελευθερώνει πολύτιμες αξίες της γνώσης για τον άνθρωπο και μπορούμε να ισχυριστούμε ότι σε κάθε εποχή ο μύθος αυτός συναντιέται με την πραγματικότητα.
Το πνεύμα και η γνώση έχει μια Προμηθεϊκή σχέση με τον εθελοντισμό και την προσφορά. Η γνώση στην πηγή της δεν προσφέρεται από το κράτος, την εξουσία και την αγορά. Το κράτος μπορεί να δημιουργήσει κατάλληλες συνθήκες και αγορά να πολλαπλασιάσει το προϊόν της γνώσης. Η αλληλεγγύη όμως και ο αλτρουισμός είναι κοινωνική ευαισθησία και οραματισμός. Έτσι η γνώση περί του ευ ζην δεν αποτιμάται σε χρήμα, αλλά προσφέρεται ως δωρεά στην κοινωνία από τους σοφούς, τους συγγραφείς, τους πνευματικούς ανθρώπους κι αυτό καθορίζεται από το ρόλο της διανόησης σε κάθε εποχή.
Ο εθελοντισμός δεν έχει κίνητρο το προσωπικό κέρδος, όπως έχει η αγορά, αλλά το κοινωνικό όφελος. Εάν η αγορά έχει την πρωτοκαθεδρία στην παραγωγή των υλικών αγαθών, το κράτος στην πρόνοια και την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας, ο εθελοντισμός έχει να κάνει με τη δημιουργία και προώθηση της γνώσης. Η γνώση δεν έχει τους υλικούς περιορισμούς που έχουν τα υλικά αγαθά, λειτουργεί όπως, για παράδειγμα, η πολλαπλασιαστικότητα ενός βιβλίου και ενός μηνύματος. Ο εθελοντισμός τροφοδοτεί τη γνώση και η γνώση δίνει ώθηση στον εθελοντισμό.
Ασφαλώς υπήρξαν ιστορικοί, υλικοί περιορισμοί στη διάδοση της γνώσης που σήμερα δεν υπάρχουν με την έκρηξη των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Σήμερα όμως υπάρχουν άλλου είδους περιορισμοί, όπως η μονοπώληση των μέσων επικοινωνίας. Γι’ αυτό, το κλειδί για την ουσιαστική και οργανωτική ανάπτυξη του εθελοντισμού είναι η ανάπτυξη της επικοινωνίας των εθελοντικών οργανώσεων και η μεταξύ τους δικτύωση.
Από τον πατριωτικό, φιλανθρωπικό και τοπικό εθελοντισμό που κυριαρχούσε στις παλαιότερες γενιές, σήμερα έχουμε περάσει σε ένα πολυδιάστατο, οικουμενικό, ανθρωπιστικό και οικολογικό εθελοντισμό με αυτονομία δράσης πέρα και μακριά από κάθε μορφής εξουσίας. Έτσι, η «παραδοσιακή» άποψη ότι ο εθελοντισμός αποτελεί αμιγώς αλτρουιστική υπηρεσία τείνει να ξεπεραστεί. Άλλωστε είναι πλέον κοινή αποδοχή όλων ότι όσον αφορά την εθελοντική προσφορά με την έννοια της ανταποδοτικότητας, οφέλη αποκομίζουν όλοι οι εμπλεκόμενοι. Υπό το πρίσμα αυτό, δεν είναι καθόλου υπερβολική η διαπίστωση ότι ο εθελοντισμός προσφέρει ανεκτίμητη συμβολή στην κοινωνία. Κι αυτό γιατί υπάρχει ισχυρός σύνδεσμος μεταξύ εθελοντισμού και υπεύθυνου – ενεργού πολίτη που ενδιαφέρεται έμπρακτα για τα κοινά, με την στενότερη, τοπική έννοια του όρου, αλλά και με την ευρύτερη, όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω. Άλλωστε, για τον λόγο αυτό, η εθελοντική δραστηριότητα αποτελεί την πλέον χειροπιαστή έκφραση της συμμετοχικής δημοκρατίας. Κι εδώ θα πρέπει να γίνει διάκριση ανάμεσα στον αυθόρμητο εθελοντισμό της κοινωνικής ευαισθησίας και τον οργανωμένο εθελοντισμό της κοινωνικής οικονομίας για τον οποίο πρέπει να υπάρχουν κανόνες και δεσμεύσεις από την πολιτεία αλλά και από τις ίδιες τις οργανώσεις.
Υπάρχουν πολλά διαφορετικά είδη εθελοντισμού και αυτά περιλαμβάνουν γενικώς την αμοιβαία βοήθεια ή/και αυτοβοήθεια, τη φιλανθρωπία ή την παροχή υπηρεσιών σε τρίτους, τις ενημερωτικές εκστρατείες και δράσεις υποστήριξης, καθώς επίσης και τη συμμετοχή και την αυτοδιαχείριση
Το μεγαλύτερο μέρος των εθελοντικών δραστηριοτήτων ασκείται συνήθως σε τοπικό επίπεδο, με την έννοια του τόπου διαμονής ή καταγωγής, όπου το αίσθημα του ανοίκειν και η στενή κοινωνική αλληλεπίδραση δημιουργούν κοινωνικές σχέσεις αλλά και κοινωνική συνοχή οι οποίες συνιστούν το βασικό μέσο για την εξασφάλιση της ουσιαστικής συμμετοχής των ατόμων σε εθελοντικές ομάδες. Για τον λόγο αυτό οι συνέργειες, οι οργανώσεις ή και τα δίκτυα που δημιουργούνται μέσω των γνήσιων κοινωνικών σχέσεων έχουν μεγαλύτερη διάρκεια και αποτελεσματικότητα, δημιουργώντας πραγματική προστιθέμενη αξία σε όλες τις δράσεις και κυρίως στο κοινωνικό κεφάλαιο.
Σε προσωπικό επίπεδο, ο εθελοντισμός προάγει την αίσθηση της προσωπικής αξίας, παράλληλα με την αίσθηση της συνέπειας προς τους άλλους κι ίσως είναι η πιο βιώσιμη μορφή ανανεώσιμης ενέργειας. Συνδέεται με την ανιδιοτελή προσφορά για την κοινή ευημερία, συνδυάζει τα στοιχεία της ελεύθερης βούλησης και της ελεύθερης επιλογής, είναι προσωπική υπόθεση, τρόπος ζωής, ατομική πειθαρχία και δείκτης πολιτισμού για τις κοινωνίες, είναι ίσως ο πλέον αποτελεσματικός τρόπος για την αντιμετώπιση ανθρώπινων, περιβαλλοντικών και κοινωνικών αναγκών. Πέρα όμως από αυτά ο εθελοντισμός βοηθάει σημαντικά και τον ίδιο τον εθελοντή αφού το κάνει να αισθάνεται χρήσιμος στον εαυτό του και την κοινωνία. Το σημαντικό μάλιστα είναι ότι το αίσθημα αυτό είναι πέρα για πέρα αληθινό αφού παίρνει στα χέρια του θέματα που είναι σημαντικά και κάνει κάτι για την ανέλιξή τους, αξιοποιεί τις γνώσεις, τις δεξιότητες και τις εμπειρίες του για το κοινό καλό ενώ ταυτόχρονα αποκτά νέες, διασκεδάζει και περνά ευχάριστα και δημιουργικά συναναστρεφόμενος ανθρώπους που μοιράζονται τις ίδιες αξίες.
Ο επίσημος – οργανωμένος εθελοντισμός είναι μια δραστηριότητα η οποία πραγματοποιείται μέσω μη κερδοσκοπικών οργανώσεων ή προγραμμάτων κι αναλαμβάνεται:
- Με την ελεύθερη βούληση του ίδιου του εθελοντή
- Χωρίς οικονομική αμοιβή
- Προς όφελος της κοινότητας και του εθελοντή
- Μόνο σε θέσεις που προορίζονται για εθελοντές.
Αρχές του Εθελοντισμού
- Ο εθελοντισμός είναι πάντα θέμα προσωπικής επιλογής και δεν αναλαμβάνεται υποχρεωτικά
- Η εθελοντική εργασία δεν αμείβεται
- Ο εθελοντισμός είναι μια δραστηριότητα που εκτελείται μόνο σε μη κερδοσκοπικούς τομείς και δεν υποκαθιστά την αμειβόμενη εργασία
- Οι εθελοντές δεν παίρνουν τη θέση αμειβόμενων υπαλλήλων, ούτε συνιστούν απειλή για την ασφάλεια της εργασίας αμειβόμενων υπαλλήλων
- Ο εθελοντισμός σέβεται τα δικαιώματα, την αξιοπρέπεια και τον πολιτισμό των άλλων
- Ο εθελοντισμός προωθεί τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ισότητα.
Όσον αφορά την εθελοντική δραστηριότητα σε περιφερειακό, εθνικό ή και διεθνές επίπεδο, συνηθέστερα –αλλά όχι πάντα– αφορά την συμμετοχή ήδη δομημένων ομάδων παρά ατόμων οι οποίες, μέσω της ομαδικής συμμετοχής και δράσης, αυτοπροσδιορίζονται κι αποκτούν συγκεκριμένα και διακριτά χαρακτηριστικά κι αρμοδιότητες. Αυτή η απόκτηση αρμοδιοτήτων ενισχύει την αυτοπεποίθηση και τα κίνητρα της ομάδας και μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην απόκτηση διακριτής ταυτότητας.
Όσον αφορά την εθελοντική δραστηριότητα σε εθνικό επίπεδο, αυτή η δομημένη ομαδική συμμετοχή μπορεί να μετατρέψει την σχέση μεταξύ πολίτη και κράτους από σχέση πελάτη-προστάτη σε μια σχέση στην οποία ο πολίτης μέσω της συλλογικής δράσης διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στη λήψη αποφάσεων για θέματα που τον αφορούν, συμβάλλοντας θετικά στη ζωή της κοινότητας. Για πολλούς ανθρώπους η συμμετοχή σε εθελοντική οργάνωση ενδέχεται να είναι η μοναδική εμπειρία πραγματικών δημοκρατικών διαδικασιών αφού συνήθως αυτό που οι περισσότεροι βιώνουν ως «δημοκρατία» είναι, απλά και μόνο, το δικαίωμα ψήφου στο πλαίσιο των κάθε είδους εκλογικών διαδικασιών.
Αξίζει πάντως να σημειωθεί εδώ ότι, μολονότι θεωρητικά το κράτος αντιμετωπίζει θετικά τη συμμετοχή πολιτών σε εθελοντικές οργανώσεις οι οποίες παρεμβαίνουν ουσιαστικά στα κοινωνικά δρώμενα, στη πράξη η συμμετοχή αυτή δεν επιδοκιμάζεται πάντα από τους φορείς της κρατικής εξουσίας, αφού οι συμμετοχικές διαδικασίες αποτελούν ενίοτε πρόκληση για την εξουσία του κράτους ή της κρατικής μηχανής. Το κράτος επιθυμεί έναν άβουλο και κατευθυνόμενο εθελοντισμό, φιλανθρωπικού τύπου, ο οποίος δεν έχει άποψη, δεν παρεμβαίνει, δεν κρίνει, δεν αποκαλύπτει, δεν διεκδικεί. Έτσι, και παρά τις θεωρητικές τοποθετήσεις για το αντίθετο, συχνά οι εθελοντικές οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών, που ασκούν ουσιαστική παρέμβαση, όχι μόνον αποδεικνύονται ανεπιθύμητες αλλά μποϊκοτάρονται ή παρεμποδίζονται στο έργο τους.
*Ο Βασίλης Τακτικός είναι διευθυντής Μελετών εκ των Συντονιστών του ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟΥ των Οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών.
